نوروساینس و هنر (۹) جذابیت ریتم در هنر و معماری کامران پاک | مدرسه مطالعات بینا‌رشته‌ای هنر
نوروساینس و هنر (۹)
جذابیت ریتم در هنر و معماری
کامران پاک‌نژاد
الگوهای دیداری تکرارشونده جزئی جدایی ناپذیر از بسیاری سبک های هنری است. تکرار طرح های هندسی بر روی قالی ایرانی، تکرار نقوش اسلیمی و ختایی در تزئینات معماری و هنرهای سنتی مانند تذهیب و گره چینی در معرق کاری که همگی حامل مفاهیم نمادین و دلالت های ضمنی بسیاری هستند جملگی جلوه های چشم نوازی از ریتم های دیداری هستند. در هنر مقدس ریتم دیداری را برابرنهاد ذکر و تسبیح می دانند اما فارغ از این جنبه نمادین دلیل جذابیت ریتم های دیداری در هنر و معماری چیست؟
راز این جذابیت به مفهوم "نظم" و اهمیت آن برای مغز انسان باز می گردد. الگوهای دیداری تکرارشونده در واقع جلوه ای از الگوهایی منظم هستند که مغز ما دوستدار آن است، اما چرا؟
پاسخ در "پیش‌بینی پذیر" بودن الگوهای منظم است (Ramachandran,2011)، مغز و سیستم بینایی ما همواره در حال سنجش محیط پیرامون و شناسایی فرصت ها و تهدیدهای بالقوه برای بقای ماست، بدیهی است در این راستا پیش‌بینی پذیر بودن رفتار محیطی عاملی خوشایند از سوی سیستم پاداش ارزیابی شود. از سویی پردازش الگوهای منظم دیداریِ قابل پیش‌بینی برای سیستم بینایی ما آسان‌تر و برای مغز مقتصد ما توام با صرفه جویی در مصرف انرژی و در نتیجه خوشایندتر است (Ramachandran,2011).
اما با این وجود بسیاری از هنرمندان برای جلوگیری از یکنواختی دیداری در فواصل معینی ریتم های دیداری را شکسته و ریتمی جدید ایجاد می کنند مانند ردیف اسلیمی هایی که توسط یک گل ختایی از هم جدا شده و ریتمی جدید را آغاز می کنند و یا ایوان بلندی که توالی تکرارشونده رواق ها در معماری ایرانی را شکسته و ریتم دیداری را از کمند یکنواختی می رهاند. جذابیت این شکست و تغییر در ریتم دیداری نیز به این پدیده باز می گردد که اساسا فرآیند "حل مساله" برای مغز انسان فرآیندی خوشایند بوده و الگوهای دیداری در اغلب موارد با تکرار بیش از اندازه در صورت عدم تغییر جذابیت خود را از دست خواهند داد.
یکی از عناصر بسیار کاربردی در معماری ایرانی که در عین حال نظم دیداری پیچیده تری را در خود مستتر دارد بحث "پیمون" است. پیمون مقیاسی برای سازماندهی ابعاد در مبحث "نیارش" معماری ایرانی است. به طور مثال ما مقایس درهای با تزئینات ارسی سازی در معماری خانه های سنتی ایرانی را داریم که بر مبنای آن فضای اتاق های به سه دری و پنج دری تقسیم می شود.
پیمون (یا سیستم مدولار در معماری) را می توان در سایر سنت های معماری نیز یافت مانند واحد "کِن: در معماری سنتی ژاپنی. واحد کن به حصیرهایی با ابعاد مشخص گفته می شود با نام تاتامی که کف منازل سنتی ژاپنی را مفروش می‌کرد و عملا تعداد متفاوت آن مقیاسی برای ابعاد فضاهای داخلی بود. چنین واحدهای تناسبی را می توان در سایر سنت های معماری نیز یافت مانند نسبت طلایی در معماری یونان باستان.
نکته جالب سیستم مدولار در سنت های معماری "در هم آمیختگی ریتم یا نظم دیداری با عدم یکنواختی دیداری است" که جلوه های بی‌نظیر و چشم نوازی را از معماری اصیل برای سیستم بینایی انسان پدید می آورد.
@neurobiology_of_art
